خەندان لایف - خۆشناو محمد 

بەردەوام هەردو سەرۆک، جۆرج واشنتن و فرانکلین رۆزفێلت، لەهەڵسەنگاندنەکان و      کێبڕکێی پلەی دەومی باشترین سەرۆکی ئەمریکا دەکەن، بەڵام پلەی یەکەم هەمیشە و هەردەم بەبێ ڕکابەر بۆ ئەبراهام لینکۆڵنە، بەڵام هۆكاری چییە؟

ڕێزبەندی و هەڵسەنگاندنەکان بەپێی توێژینەوە ئەکادیمیەکان و بەدرێژایی چوار سەدەی ڕابردو لەکۆمەڵێک بواردا لەوانە؛ توانای سەرۆک لەکاتی کارکردنیدا لەڕوی سیاسیەوە لەگەڵ ڕکابەرەکانی و گەیشتن بەئەنجامی باش، بەدەست هێنانی چارەسەری مامناوەند بۆ کێشەکان، سەرکەوتنی لەدەستنیشان کردنی دادوەرەکان، دانانی کەسانی شیاو لەشوێنی گونجاو، پەیوەندیەکانی لەگەڵ کۆنگرێس، هەروەها توانستی لەپەیوەندیەکانی لەگەڵ هاوڵاتیان، هەروەها سەرکردایەتی کردنی حیزبەکەی.

لینکۆڵن هەرگیز چۆکی دانەدەدا بۆ نەیارەکانی باوەڕی تەواوی بەوە هەبو دەبێت دەستوری ئەمریکا حاکم بێت، هەموان یەکسانن لەژێر چەتری ئازادی و مافە دەستوریەکانیان.

هەوڵەکانی ئەبراهام لینکۆڵن جیاوازیەکی یەکجار گەورەی دروست کرد لەمێژوی ئەمریکییەکاندا، لەساتە سەخت و دژوارەکاندا بڕیاری دروست و چارەنوسسازی دەدا نەیهێشت گەلانی ئەمریکا پەرتەوازە ببن،  تەنانەت لەناوەڕاستی هەڵیرسانی جەنگی ناوخۆدا.


هەمو ئەمانە هۆکاربون بۆ ئەوەی سەرۆک لینکۆڵن وەک مەزنترین سەرۆکی ئەمریکا سەیر بکرێت، تەنانەت لەناو ئۆپۆزسیۆن و نەیارەکانی ئەمریکاشدا.


هەوڵ و کۆششەکانی لینکۆڵن لەپێناو ئازاد کردنی کۆیلەکان و کۆتایی هێنان بەجەنگی تاریکی ناوخۆی ئەمریکا کە بوە هۆی مردن و کوژرانی 620 هەزار کەس و بریندار دو بەرابەری زیاتر لە ژمارەیە، لەساڵی ١٨٦٠ جمهوریەکان لینکۆڵنیان پاڵاوت بۆ سەرۆکایەتی لەسەر بنەمای پڕۆگرامێکی سیاسی دژی کۆیلایەتی.

لەو سەردەمەدا خەڵکانێکی زۆر باوەڕیان بەوە هەبو سپی پێستەکان ڕەسەنتر و پیرۆز ترن لەڕوی خەلقەوە، بونی ملیۆنان کۆیلە پارێزگاری لەئابوری سەربەخۆ دەکات، بەشێکی گەورەی ئەمریکا داوای سەربەخۆی دەکرد لەسەردەمی لینکۆڵندا، زۆربەی ڕاگەیەندراوەکان هەڕەشەی جیابونەوەیان دەکرد لەئانوساتی هەڵبژاردنی لینکۆڵن بەسەرۆکی ئەمریکا.

لەکاتی سەرکەوتنی لینکۆڵن لەهەڵبژاردنەکاندا بەشێک لە ویلایەیەتەکانی ئەمریکا ئامادە نەبون وەک سەرۆک پێشوازی لەئەبراهام لینکۆڵن بکەن پێش ئەوەی سەرۆک سوێندی یاسایی و دەستوری بخوات، لەساتە وەختی هەڵبژاردنیەوە  ئەرکی ئەم سەرۆکەی ئەمریکا قورستر بو، ئیدی سەرۆک ئەبێت پاڵپشتی یەکڕیزی بێت، ئەرکی سەرۆک لەسەرەتای کارەکانیەوە قورستر بو.

باشور و باکوری ئەمریکا ڕوبەڕوی جەنگی نەگریسی ناوخۆ بویەوە ، لەمانگی نیسانی 1861 ویلایەتەکانی باکوری ئەمریکا بانگەشەی ئەوەیان دەکرد مافی جیابونەوەیان هەیە، کۆنفیدراڵیەکی تایبەت بەخۆیان دروست کرد، هێزەکانیان دەستیان کرد بەتەقاندنی یەکەم فیشەکی جەنگی ناوخۆ.

بەڵام ویلایەتەکانی باشور سوربون لەسەر یەکڕیزی و پاراستنی دەستور بەسەرکردایەتی لینکۆڵن لەپێناو یەکڕیزی ئەمریکادا، زۆرینەی باشوریەکان ڕەزامەند نەبون بەجەنگی ناوخۆ و پەرتەوازە بونی وڵاتی ئەمریکییەکان، لەپاش پێشڕەوی باشوریەکان بەردەوام لینکۆڵن سور بوو لەسەر مافەکانی مرۆڤ و یەکسانی لەنێوان ڕەش پێست و هەمو ڕەنگەکانی دیکەدا.

لەم سۆنگەوە لینکۆڵن سور بو لەسەر هەموار کردنەوەی بڕگەی سیانزەی دەستور و هەڵوەشاندنەوەی کۆیلایەتی لەساڵی 1865 هەموار کرایەوە و باکوریەکان ناڕازی بون.

لینکۆڵن لەپێناو یەکسانی و چەسپاندنی دەستور نەچوە ژێرباری فشاری نەیارەکانی تا لەکۆتـاییدا هەمو ئەوانەی دژی بون بەناچاری لەبەردەم گەورەیی ئەم پیاوەدا کەوتن، لەناوەڕاستی جەنگی ناو خۆ لینکۆڵن دەنوسێت بۆ ڕۆژنامەی (نیۆیۆرک تریبیۆن) گرنگترین ڕۆژنامەی ئەو ساتانە.

هەمو ئامانجێکم چەسپاندنی یەکسانی و ڕزگار کردنی یەکێتی ئەمریکایە، لەپێناو ڕزگار کردنی هەمو کۆیلەکان دەجەنگم تا کۆتایی، هەرچەندە زەمەنێکی زۆری ویست تا ئەمریکیەکان مافەکانی مرۆڤ ببەخشن بەڕەش پێستەکان بەڵام یەکەم هەنگاوی ئازاد کردنی کۆیلەکان ئەبراهام لینکۆڵن بو، بەردی بناغەی ڕزگار بون لەکۆیلایەتی خەونی ئەبراهام بو.

ئەم ئازادیە گەیشتە ناو کۆشکی سپی کاتێک یەکەم سەرۆکی ڕەش پێست بوە سەرۆکی ئەمریکا لەساڵی 2008 دا، باراک حوسەین ئۆباما.

ئۆباما سوێندی دەستوری خوارد لەپێناو پاراستنی خەونی ئەمریکیەکان،  وتارەکەی ئۆباما هاوکات بو لەگەڵ چل و پێنجەمین ساڵیادی وتاری سەرکردەی مافی مەدەنی ئەمریکیەکان (مارتن لۆسەر کینگ) خاوەنی خەڵاتی نۆبڵ بۆ ئاشتی.

لەساڵی 1865 دا 16هەمین سەرۆکی ئەمریکا، ئەبراهام لینکۆڵن تیرۆرکرا، لەپاش سەیرکردنی شانۆگەری لەسەر ستەیجی فۆرد لەواشنتنی پایتەختی ئەمریکا، لەپاش پێنج ڕۆژ لەکۆتایی هاتنی جەنگی ناوخـۆی ئەو وڵاتە.